Երեք գույն՝ կանաչ, կարմիր, կապույտ. Հայաստան և Վրաստան, Արդյունաբերական հեղափոխությունից մինչև խորհրդային օկուպացիա
Համադրող՝ Նեստան Նիջարաձե
Երեք գույներ՝ կանաչ, կարմիր, կապույտ. Հայաստան և Վրաստան, Արդյունաբերական հեղափոխությունից մինչև խորհրդային օկուպացիա ցուցահանդեսը ներկայացնում է լուսանկարներ Հայաստանից և Վրաստանից ՝ ընդգրկելով 19-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև Խորհրդային Միության կողմից նրանց օկուպացիան։
Այս ցուցահանդեսում ընդգրկված լուսանկարները մի փոքր մասն են հարուստ լուսանկարչական ժառանգության, որն արտահայտում է տարածաշրջանի վիզուալ պատմությունը։
Ցուցահանդեսն ամբողջությամբ ներկայացվել է Թբիլիսիի լուսանկարչության և մուլտիմեդիա թանգարանում 2022 թվականին:
Ցուցահանդեսի վերնագրում նշված երեք գույները՝ կանաչը, կարմիրը և կապույտը, վերաբերում են հայտնի ռուս լուսանկարիչ և քիմիկոս Սերգեյ Պրոկուդին-Գորսկու լուսանկարչության նորարարական մեթոդին։ Հարավային Կովկասի արդյունաբերական զարգացման ընթացքում՝ 20-րդ դարասկզբի գունավոր լուսանկարչության գյուտից շատ առաջ, Պրոկուդին-Գորսկին մշակեց հեղափոխական տեխնիկա՝ սև և սպիտակ պատկերներից գունավոր լուսանկարներ ստեղծելու համար։ Մեթոդ, որը նա հետագայում կիրառել է Վրաստանում 1905-1912թթ.։
Հայաստանում և Վրաստանում լուսանկարչության զարգացման պատմությունը ոչ միայն ուշագրավ է, քանի որ ներկայացնում է Հայաստանի և Վրաստանի վերափոխումը։ Այնուամենայնիվ, չնայած այս լուսանկարչական ժառանգության հարստությանը և կարևորության՝ այն մնում է համեմատաբար անհայտ ինչպես տարածաշրջանում, այնպես էլ լայն հասարակության համար:
Ցուցահանդեսը կենտրոնացած է 1850-ականներից մինչև 1920-ականներն ընկած ժամանակահատվածի վրա երկու պատճառով։ Նախ՝ 1860-ական թվականներից սկսած Հարավային Կովկասի արդյունաբերական զարգացումը մեծ թափ ստացավ՝ հանգեցնելով տնտեսական, սոցիալական, մշակութային և քաղաքական զգալի փոփոխությունների։ Երկրորդ՝ այս ժամանակաշրջանը ականատես եղավ եվրոպական նոր գյուտի՝ լուսանկարչության լայն կիրառմանն ու զարգացմանը Հայաստանում և Վրաստանում։ Ինչպես եվրոպական այլ երկրներում, այնպես էլ Հարավային Կովկասում, Ռուսական կայսրության ծայրամասում իրադարձությունները փաստագրվեցին ժամանակի ամենանորարարական միջոցի՝ լուսանկարչության միջոցով:
Այս ժամանակաշրջանում Հարավային Կովկասի արդյունաբերական զարգացումն առաջ բերեց բազմաթիվ մարտահրավերներ և հեռանկարներ։ Ինչպե՞ս է լուսանկարչությունը, որպես մշակութային և գիտական նորամուծություն, գրավել այս նոր իրողությունները:
1860-ական թվականներից Հարավային Կովկասը բուռն արդյունաբերական զարգացում ապրեց։ Սև ծովի ափին գտնվող առևտրային նավահանգիստները, ինչպիսիք են Բաթումը և Փոթին, զգալի աճ են գրանցել: Նավահանգիստը նաև կարևոր հանգույց դարձավ Չիատուրայում (Վրաստան)՝ արդյունահանված մանգանի հանքաքարը եվրոպական տարբեր ուղղություններ առաքելու համար: Արտահանման համար նախատեսված մանգանի 93%-ը Փոթիից առաքվել է 1886-1901 թվականներին։
Երևանն ու Ալեքսանդրապոլը (ներկայիս Գյումրին) միանում էին երկաթուղիներով 1899-ից, Երևանն ու Ջուղան՝ 1905-ից: Հայաստանում երկաթի հանքաքարի հայտնաբերումն ու ակտիվ արդյունահանումը հանգեցրեց երկրում արդյունաբերական մետալուրգիայի առաջացմանը:
Արդյունաբերական այս արագ զարգացումները առաջ բերեցին սոցիալական փոփոխություններ՝ ներառյալ բուրժուազիայի և բանվոր դասակարգերի ձևավորումը՝ էլ ավելի ընդգծելով գոյություն ունեցող սոցիալական բաժանումները: Տարածաշրջանը գրավեց նաև բազմաթիվ օտարերկրյա ճանապարհորդների, առևտրականների, գրողների, դիվանագետների ուշադրությունը, ինչը հանգեցրեց նոր հյուպատոսությունների, ժամանակակից հյուրանոցների և ռեստորանների ստեղծմանը: Կառուցվեցին բնակելի նոր թաղամասեր, և կյանքի տեմպը զգալիորեն արագացավ: Մի շարք հայտնի վաճառականներ և գործարարներ, ինչպիսիք են Նոբելը, Սիմենսը, Մանթաշովը և այլք, իրենց բիզնեսները բերեցին Հարավային Կովկաս։ Տարածաշրջանը սրընթաց փոփոխությունների էր ենթարկվում, եռում էր առևտրային ակտիվությամբ և լի էր դինամիկությամբ: Քաղաքային տարածքներն ու առօրյա կյանքը զգալի վերափոխումների ենթարկվեցին։
Ծավալվող արդյունաբերական հեղափոխությունը նպաստեց տարածաշրջանի ավելի սերտ համագործակցությանը իր եվրոպացի գործընկերների հետ և նոր հնարավորություններ ստեղծեց քաղաքական, մշակութային և տնտեսական զարգացումների համար:
Քաղաքական և տնտեսական իրավիճակը Հարավային Կովկասում կտրուկ փոխվեց 1920-ին Ռուսաստանի ներխուժումից և Հայաստանի և 1921-ին Վրաստանի բռնակցումից հետո: Այս ժամանակաշրջանի լուսանկարներին անդրադառնալը հարց է բարձրացնում, եթե չլիներ ռուսական ներխուժումը և խորհրդային կարգերի հաստատումը , ինչպե՞ս կզարգանար տարածաշրջանը արդյունաբերական հեղափոխության ճանապարհին։
Երեք գույն՝ կանաչ, կարմիր, կապույտ ցուցահանդեսը առաջին փորձն է վերանայելու այս կարևոր ժամանակաշրջանը իր հարուստ լուսանկարչական ժառանգության ոսպնյակի միջով:
Հայաստանի և Վրաստանի լուսանկարները, որոնք ներառված են այս ցուցահանդեսում, վերցված են ԱՄՆ Կոնգրեսի գրադարանի և Վրաստանի ազգային արխիվի հավաքածուներից։ Ս. Պրոկուդին-Գորսկու և Մելիքյանի հավաքածուները ձեռք են բերվել Կոնգրեսի գրադարանից, մինչդեռ Դիմիտրի Էրմակովի որոշ հավաքածուներ՝ Վրաստանի ազգային արխիվից:
Այս ծրագիրը ֆինանսավորվել է Վրաստանում ԱՄՆ դեսպանատան կողմից՝ նշելու վրաց-ամերիկյան դիվանագիտական հարաբերությունների 30-ամյակը 2022 թվականին։